Рухи башкалабыз
Башкортстан, башка тљрки халыкларныћ аваз-тел иќатында, бигрђк тђ, мђгърифђтчелек ђдђбияты ђсђрлђрендђ, атап ђйткђндђ, Ш. Зђки, Г. Чокрый, Акмулла иќатында, Казан фђн-гыйлем, ђдђп-ђхлак чишмђсе, данлыклы дин вђ шђригать ђџеллђрен њстергђн изге шђџђр буларак сњрђтлђнђ. «Мондадыр безнећ бабайлар тњрлђре, почмаклары. Мондадыр дђртле књћелнећ хурлары, оќмахлары. Монда хикмђт, мђгђрифђт, монда гыйрфан џђм монда нур,» — дип, бљек Тукай «моћлы Казан, нурлы Казанныћ» бу бљек ролен тагын бер кат раслап куя.
Совет хакимияте урнашкач та, халыклар дуслыгы шигаре астында аларны бер-берсенђ астыртын љскетеп, Ик елгасы ише чиклђр булдыруларга карамастан, ике халык арасындагы тђбигый багланыш-бђйлђнеш, тел-лљгать алмашып, туганнарча аралашып яшђњнећ чагылышы буларак бу хакыйкать њз дђвамын таба. Бу чордагы сђяси-милли-мђдђни агымныћ ђхлакый-ђдђби ягын књзаллауны књренекле башкорт галиме Ђхнђф Харисовка тапшырыйк. «Башкорт халкыныћ ђдђби мирасы» китабын ул шундый сњзлђр белђн ачып ќибђрђ:
«(...)Асылда татар менђн башкортка њз-ара аћлашыу љсљн љсљнсљ берђњнећ — тђржемђсенећ хђжђте юк. Уларзыћ тарихендђ лђ, культураџында ла, ђзђби мирасында ла шундай ук якынлык џђм уртаклык бар. Бер туган ике милли культура књренештђре њзара бер ниндђй сикте лђ белмђйзђр: татар йыры, сђнгђт џђм ђзђбиђт ђсђрзђре Башкортостанга, ђ башкорттоко — Татарстанга .агыла џђм џђр ике яктыћ њзенеке итеп кабул ителђ.

(...)Башкорт халык геройы Салауат Юлаев шигырзары менђн без тђњбашлап Казан басмаџы аркылы таныштык. Башкортостандыћ тђњге укымышлылары атаклы Казан университетендђ етештелђр. Ђ књпме тагы башка «тђњгелђр» бар!
(...)Волга менђн Урал буйында, Россияныћ кљнсыгышында самодержавие љсљн «ят бауыр» халыктарзыћ караћгы тормошонда якты культура усагы булганы љсљн без Лобачевский џђм Бутлеров Казаны алдында, Ленин џђм Горький йђшлегенећ. Казаны алдында, Тукай џђм Сђйзђшев, Такташ џђм Муса Йђлил Казаны алдында баш эйђбез џђм, бигерђк тђ уныћ бљгљнгљ њсешенђ таћ калып, бљйљк шагир џњззђрен кабатлайбыз: «Ђй Казан! Дђртле Казан, моћло Казан, нурлы Казан!»
Галимнећ шигъри карашы мђсьђлђнећ караћгырак, књћеллђрне кырган якларын књрмђгђн-сизмђгђндер, сизсђ дђ књрмђскђ булгандыр, ахры.
Џђрхђлдђ нђкъ узган гасырныћ 50-60нчы елларында Татарстан ђдиплђренећ яртысыннан књбесе чыгышы буенча Башкортстаннан иде. Мђдђният, сђнгать, фђн љлкђлђре турында ђйтђсе дђ юк иде. Якшы тормыштан, иќат љчен тиешле шартларны санга сукмыйча, Казанга юл юнђтњ булмагандыр бу хђл. Нурихан Фђттахлар, Нил џђм Илдар Юзеев ише замандашлар белђн аерылышуга ачынып, нђкъ шул еллардагы књренешлђр турында Ђнгам Атнабаев:
Ник талантлы татар якташларым
Казаннарга китеп торып кала.
Казаннарда татар булу ќићел,
Уфаларда татар булып кара! — дип язган иде.
Ђмма ќиребез монда, ќырыбыз анда булганда да Казан Казан булып калды. Башкортстан автономиясен яклап, хуплап чыккан Галимќан Ибраџимовтан алып њз ђсђрлђренђ башкорт телендђ сакланып калган тљрки сњзлђрне рђхђтлђнеп кертњче Ђмирхан Еникигђ хђтле иќат иткђн ђдиплђр кулы астыннан чыккан ђсђрлђр бар татар, ќљмлђдђн, Башкортстан татары љчен дђ рухи азык булды. Казанда туган татар мђдђнияты, рђсеме, ќыр, театр сђнгате турында ђйтеп торасы да юк.

Камал театрыныћ џђр гастроле, Казан ќырчыларыныћ концертлары, Казан чђчкђн нур шђменећ яћадан-яћа нурлары булып, Башкортстан татарыныћ књћелен-рухын књтђреп, аћа гомер буена таяныч булды. Халык књћелендђ, миллђт рухына Казан чђчеп, сњнми-сњрелми миллђт рухында њсеп килгђн бу љмет агачлары бер чак ќимешлђнергђ тиеш иде. Ниџаять, њзгђртеп кору чорында Башкортстан татары да њзе, њз язмышы, бњгенгесе џђм килђчђге турында уйлана башлады.
Татарча уку-укыту, Башкортстан ќирлегенђ таянып, татарныћ язмышын, тормышын татарча язып ђдђби сурђтлђњ, татар театырын аякка бастыру, татар телле ќыр-сњз сђнгатенђ хокукый мљмкинлеклђр бирњ мђсьђлђлђре килеп басты.
Революциягђ хђтле њк дан казанып, башкорт-татар милли театрлары аякка басуда зур љлеш керткђн «Нур» театрыныћ аякка басуы бу њзгђрешлђрнећ ић зур символы булды, дисђк, хата булмас. Беренче елларда урамда гљмер асраган труппаны њз канаты астына алган љчен халык «Иммунопрепарат» берлђшмђсенећ ул чактагы ќитђкчесе академик, Кол Гали исемендђге халыкара бњлђк иясе Риза Магазовка зур рђхмђтле. Инде, ниџаять, њз бинасы булган сђлђтле коллективныћ зур залга аяк басып, анда да татар телен яћгыратасы кала.
Бњген без Башкортстанда татар шигърияте, татар прозасы, татар ђдђби тђнкыйте бар, дип авыз тутырып ђйтђ алабыз. Алай гына да тњгел. Безнећ књп ђдип џђм ђдибђлђребез Казан џђм Уфа татар гђзит-журналларында актив басыла килеп, татар ђдђби процессында эшлекле катнашалар. Шулай ук Уфа, Стђрлетамак, Бљре югары уку йортларында татар бњлеклђре эшлђњ, анда фђнни-методик мохит булдыруда Казан фђнни мђктђбенећ гаять зур роле инкарь итеп булмаслык хакыйкать. Башкортстан татарыныћ тере тарихына ђйлђнгђн «Рђйхан» программасында телевизион

тапшырулар, радио џђм телевизион тапшыруларда катнашучыларныћ комментатор-журналист урынына њзлђре њзлђренчђ сљйлђњлђре, филармониядђ юк-юкта татар ђдиплђренећ, ќырчы – композиторларныћ чыгышларын татар милли њзаћыныћ гомум татар мохите белђн бергђ атлавын, аныћ белђн уртак тел-тын алышып, уртак уй-фикер йљртергђ омтылуны дђлиллђр адымнар. Шул ук «моћлы, нурлы» Казанныћ фђнни-фђлсђфи даирђлђре игътибарына лаеклы фактлар болар, юкса.
Кунак ашы – кара-каршы дигђндђй, ић авыр елларда њзенђ таяныч булган олы татар ђдђбияты, мђдђнияты џђм сђнгате каршында Башкортстан татары бурычлы булып калмаска тырыша.
Њз якташлары Ђ. Еники, И. Юзеев, Г. Насрый, Г. Садђ, Р. Мићнулин Уфада џђм туган тљбђклђрендђ њткђн иќат кичђлђре зур милли бђйрђм тљсен алды. Ђ џђр ел саен Уфада џђм бљтен республикада зур тантана белђн њткђн Тукай кичђлђре, татар ќыры башкаручылар «Туган тел» конкурсы чын мђгънђсендђ милли шигърият-сђнгать бђйрђмнђренђ ђйлђнеп бара.
Казан милли-мђдђни њзђге Башкортстан татар телле язучылар бњлеге белђн Казанда Г. Камал исемендђге театрда Башкортстан халык шагыйре Н. Нђќминећ «Татар каны» – китабын тђкъдим итњ кичђсен, Башкортстанныћ халык шагыйре Марат Кђримовныћ иќат кичђсен њткђрде.
Шулай ук Казандагы књп татар иќтимагый-мђдђни оешмаларныћ ќитђкчелегендђ тљрле елларда Башкортстаннан чыккан Рђфыйгулла ага Хђмидуллин, Ђмир Мђхмудов, Зђки Зђйнуллин, Айдар Хђлимнђрнећ булуы, Бљтендљнья татар конгрессыныћ язмышыбыз-булмышыбыз хакында џђрдаим кайгыртып торуы, ић кыен мђллђрдђ ђдђбият-сђнгать-мђдђният теле белђн хђбђр биреп, рух-дђрт љстђп торуы да Казан рухыныћ Башкортстанга олы тђэсире турында ђйтеп тормыймени?! Ђйе, проблемаларны бихисап књп, баштан ашкан. Юбилей мђкалђсендђ, ђдђп саклап, аларныћ кайберсен генђ исемлђп итђргђ туры килде.
Казан – Казан дибез. Ђмма Казанга япсарып, казаннар килер дђ, мђсьђлђрне хђл итђр дип кул кушырып утыру -эш тњгел. Татарныћ књптђннђн килгђн холык-гадђте дђ, бњгенге сђясђт тђ моћа каршы. Заманында Русия татарларыныћ милли-мђдђни мохтарият башкаласы дип игълан ителгђн Уфа татарына, миллионнан ашу Башкортстан татарына бу џич тђ килешми.

Рђиф Ђмиров, Халыкара Кол Гали исемендђге бњлђк иясе, Бљтендљнья татар конгрессыныћ истђлекле медале иясе, Башкортстан татарлары конгрессыныћ мђдђният комиссиясе рђисе, профессор.